گل اسپند
طبقه‌بندی علمی
فرمانرو:     گیاهان
Division:     گیاهان گلدار
رده:     دولپه‌ای‌ها
راسته:     راسته افرا
تیره:     نیتراریاسه
سرده:     اسپند (سرده)
گونه:     P. harmala
نام علمی
Peganum harmala

ا (اسپند )معمولی (نام علمی: Peganum harmala) گیاهی است چندساله یا پایا از تیره نیتراریاسه
(Nitrariaceae). به آن سپند، اسفند، سدابِ سوری، سِداب آفریقایی یا هارمِل هم گفته‌اند.

اسپند اصالتاً گیاه بومیِ آسیا است و در خاورمیانه و قسمت‌هایی از آسیای جنوبی، بخصوص هند و پاکستان رشد می‌کند. این گیاه اولین بار در سال ۱۹۲۸ در ایالات متحده و ایالت نیو مکزیکو، توسط کشاورزی که قصد داشت از این دانه‌ها رنگ «قرمز ایرانی» استخراج کند، کاشته شد. از آن به بعد این گیاه بطور انبوه و گسترش یابنده در آریزونا، کالیفرنیا، مونتانا، نوادا، اُرگون، تگزاس و واشینگتن رویش یافت.

دانه‌های اسپند ارزش ویژه‌ای داشته و برای هزاران سال در آداب و رسوم بسیاری از فرهنگ‌ها استفاده شده‌اند. این گیاه هنوز بعنوان ابزاری محبوب در طب سنتی و نزد تمرین گران معنوی باقی مانده‌است. از دانه‌های اسپند هزاران سال است که در بسیاری مراسم آیینی و معنوی فرهنگ‌های مختلف دنیا، به خصوص در فرهنگ‌های باستانی خاورمیانه استفاده می‌شود. اهمیت و تقدس اسپند در طول تاریخ به قدری زیاد است که برخی از مورخین بر این باورند که گیاه اسطوره‌ای - باستانی هوم، گیاهی بسیار مقدس ملقب به گیاه خدایان که هم در اوستای زرتشت و هم در متون مقدس ریگ‌ودا و آیین هندو به آن اشاره شده (ولی هویت دقیق آن در لابلای تاریخ گم شده‌است) همان اسپند است.

اسپند معمولی گونه‌ای اسپند است به شکل گیاه علفی چندساله به ارتفاع حداکثر ۶۰ سانتی‌متر بی‌کرک و با برگ‌های نوک‌تیز به طول حداکثر ۶ سانتی‌متر و دارای بریدگی شانه‌مانند و با تقسیمات خطی و گوشوارک‌های کوچک و خطی و اغلب خمیده‌ـ برگشته و گل‌آذین انتهایی و دیهیم تُنُک با گل‌های منفرد سفید و میوهٔ کروی به قطر حداکثر ۱۰ میلی‌متر

ظاهر آن بوته مانند، دارای برگ‌های سبز با تقسیمات باریک و دراز و نامنظم است. گل‌های آن درشت و دارای کاسبرگ نازک و گلبرگ بزرگ برنگ سفید مایل به سبز، میوه آن پوشینه و حاوی دانه‌های متعدد برنگ سیاه است. در صورت خشکی خاک، ریشه‌های این گیاه می‌توانند تا ۶ متر نفوذ کنند. این گیاه در نیمکرهٔ شمالی از اوائل خرداد تا اوائل شهریور گل می‌دهد و گل‌های آن سفید رنگ هستند. کپسول‌های مدوّرِ حاوی دانه، سه حفره‌ای بوده و حدود پنجاه دانه را در خود نگهداری می‌کنند.[۳]

گل‌ها و مخصوصاً دانه‌های اسپند سرشار از آلکالوئید‌های گروه بتا-کربولین است که همگی بازدارنده‌های مونوآمین اکسیداز هستند؛ به همین دلیل خوردن جوشاندهٔ اسپند در اندازه‌های کم (۱ الی ۳ گرم) خواص ضدافسردگی و آرام بخش و در اندازه‌های زیاد (۳ الی ۱۵ گرم) خواص روان گردان دارد. اما به دلیل از کار افتادن آنزیم مونوآمین اکسیداز درون کبد توسط آلکالوئیدهای اسپند، تیرامین موجود در بسیاری از مواد غذایی (الکل، پنیر، سوسیس و کالباس و اکثر محصولات پروتئینی و لبنی، میوه جات و غذاهای مانده و …) که در حالت معمول توسط این آنزیم شکسته می‌شود، می‌تواند باعث ایجاد فشار خون و ضربان قلب بسیار شدید، سردردهای شدید، شوک، تشنج و در صورت عدم درمان سریع، حتی مرگ شود؛ لذا حداقل از ۴۸ ساعت قبل تا ۴۸ ساعت بعد، باید از مصرف هرگونه خوراکی حاوی تیرامین به شدت خودداری کرد. برخی از دیگر تداخلات به شدت خطرناک و مرگ‌آور که مصرفشان باید حداقل از ۲ هفته قبل قطع شود: اکثر قرص‌های ضد افسردگی از جمله بازدارنده‌های بازجذب سروتونین مانند سیتالوپرام، آمفتامین‌ها از جمله اکستازی و مت‌آمفتامین (شیشه)، کوکائین، مورفین.

در ترکیه کپسول‌های خشک شدهٔ اسپند را برای محافظت از چشم بد در خانه‌ها و داخل ماشین‌ها آویزان می‌کنند. در مراکش برای محافظت در برابر جن به شدت رواج دارد. در سوریه، عراق، عربستان سعودی، اردن و بسیاری کشورهای دیگر، مانند ایران دانه‌های خشک اسپند را برای محافظت از چشم و نظر غریبه‌ها در آتش می‌ریزند و با خواندن دعای خاصی که در هر فرهنگی متفاوت است، دود آن را به سمت خود و اطرافیان و اطراف محل فوت می‌کنند. این آیین توسط پیروان مذاهب مختلف از جمله اسلام، زرتشت، مسیحیت، یهودیت و هندوئیسم اجرا می‌شود. در بعضی از نسخه‌های دعاهایی که در حین این مراسم خوانده می‌شود، نام یک پادشاه باستانی زرتشتی به نام نقشابند برده می‌شود که گفته می‌شود او اولین بار این دعا را از پنج فرشتهٔ نگهبان به نام یزدها دریافت کرده‌است. رسم سوزاندن اسپند در آتش برای دود تطهیر دهنده‌اش تا قسمت هندی کشمیر هم نفوذ کرده‌است و در آنجا در مراسم عروسی وداها برای دور کردن تاریکی از زندگی جدید عروس و داماد آن را می‌سوزانند.

در ایران و ترکیه از اسپند رنگی قرمز تهیه می‌کردند که به قرمز ایرانی معروف بود و از آن برای رنگ کردن پشم و تولید قالی و فرش استفاده می‌کردند. درواقع چیزی که این رنگ قرمز در جوشاندهٔ اسپند را به وجود می‌آورد، همان آلکالوئیدهایی هستند که خواص روان گردان اسپند را به آن می‌دهند، و برای به دست آمدن چنین رنگ غلیظی که برای رنگ کردن پشم مناسب باشد، درصد بسیار بالایی از آلکالوئید حل شده لازم است؛ در چنین غلظت بالایی این آلکالوئیدها می‌توانند از راه تماس با پوست وارد بدن شده و تأثیرات روان گردان بگذارند. از آنجایی که قالی بافان قدیم مدام با این رنگ‌ها به طور مستقیم تماس داشته‌اند، بسیاری از تاریخ دانان اعتقاد دارند که داستان‌های مربوط به قالیچه‌های پرنده، و همچنین طرح و نقش‌های هندسی روی فرش‌های ایرانی، هردو نتیجهٔ تأثیرات آلکالوئیدهای درون رنگ‌های گرفته شده از اسپند بر روی قالی بافان هستند.

آنزیم مونوآمین اکسیداز در بدن وظیفه هضم و شکستن بسیاری از مولکول‌های طبیعی مصرفی انسان را دارد؛ یک دستهٔ مهم از این مولکول‌های طبیعی، ایندول آلکالوئیدها هستند که اکثراً روان گردان‌های قوی محسوب می‌شوند. آلکالوییدهای بتاکاربولین درون اسفند با مهار کردن آنزیم مونوآمین اکسیداز باعث می‌شوند تا مولکولی به شدت روان گردان اما غیرفعال مانند دی‌متیل‌تریپتامین که در حالت عادی در صورت مصرف کاملاً توسط مونوآمین اکسیداز شکسته می‌شود، اکنون بتواند بدون دردسر از کبد عبور کرده و وارد مغز شود و تأثیرات روان گردان خود را بگذارد (رجوع کنید به آیاهواسکا). اسپند همچنین باعث طولانی‌تر شدن و شدیدتر شدن تأثیرات باقی آلکالوییدهای فعال مانند سیلوسایبین و ال‌اس‌دی نیز می‌شود.

در طب سنتی از عصاره‌های گیاهی اسپند جهت افزایش ترشح شیر، دفع ترشح شیر، دفع کرم‌های روده، درمان روماتیسم، افزایش قدرت جنسی و نیز به عنوان یک مسکن جهت رفع درد معده بکار می‌رفت.

بو دادن دانه‌های اسفند در نزد برخی جهت جلوگیری از چشم زخم مؤثر دانسته شده‌است.

در تحقیقات آزمایشگاهی که از عصاره اسپند جهت از بین بردن میکروب‌ها استفاده شده‌است. عصاره‌های حاصل از کالوس خواص ضد میکروبی در برابر میکروب‌هایی نظیر استافیلوکوکوس اورئوس، اشریشیا کولی و کاندیداآلبیکانس را نشان داده‌است.

به تازگی آلکالوییدهای بتاکاربولین موجود در گیاه و دانه‌های اسپند به دلیل خاصیت ضد تومور (ضد سرطان) آن مورد توجه قرار گرفته‌اند. برای تولید کالوس از جدا کشت‌های اسپند معمولاً یک محیط پایه MS که حاوی هورمون KIN، باشد کافی است، اما همراه کردن یک هورمون اکسینی نظیر ۴-D و ۲ و NAA با هورمون KIN باعث افزایش تولید کالوس می‌گردد. تاکنون هیچ تحقیقی بروی سیستم باززایی نوساقه و ریشه در گیاه اسپند صورت نگرفته‌است.

دراین تحقیق بمنظور باززایی گیاه اسپند جهت بررسی ارتباط بین مراحل مختلف تمایز و تولید آلکالوئیدها از جدا کشت‌های مختلف نهال اسپند و نیز محیط کشت حاوی هورمون BA,KIN و ویتامین تیامین تشخیص داده شد. علاوه بر آن از نظر وجود آلکالوئیدها، کالوس‌های تیره و آبدار نسبت به کالوس‌های سبز و شفاف بیشترین آلکالوئیدها را دارا بودند. همچنین نوساقه‌ها و کالوس مولد ریشه نیز دارای آلکالوئیدهای هارمالا بودند. دانه اسفند دارای آلکالوئیدهایی به نام (هارمالین، هارمین، هارمالول) است.